Krajobraz kulturowy regionu Mikulow w okresie późnego renesansu i wczesnego baroku, przeżywał niezwykłą aktywność. Stawy i drobne strumienie na południu i wschodzie od osiedlonej części miasta Mikulowa były częścią składową niezwykłego systemu krajobrazowego, którego elementem wspólnym, łączącym w jedną całość była woda. Kaskady stawowe, koryta rzek i strumieni, młyny, stawy hodowlane, alejki i sady, mosty i letnie pałacyki stworzyły nieomal magiczny karjobraz.
W pierwszej połowie XVII wieku na wyspie położonej na stawie Portz wyrósł letohradek (letni pałac) otoczony kwiatami i leśnym ogrodem. Tenże wyspowy rejon, dostępny po długim, ceglanym moście, połączony z miastem Mikulow równoległym, długim dwa i pół kilometra traktem, otoczonym obustronną kolumną drzew, stanowił niezwykłe dzieło architektoniczne ówczesnych czasów. Już z końcem XIX wieku był przez historyków określany mianem klejnotu przyrodniczego wyjątkowego piękna. Cały teren otoczony ogrodami i uprawianymi drzewostanami był przyjemnym miejscem zachęcającym do odpoczynku, stanowiącym wizytówkę mikulowskich, dietrichsteinskich książąt.
Dzisiejszy półwysep był wcześniej wyspą, nazwaną od stawu Portz (czy też Cicha wyspa). Powierzchnia wodna, która wówczas wyspę otaczała, w porównaniu z jej dzisiejszym rozmiarem była co najmniej dwukrotnie większa. W kronice z 1629 roku budynek letohradku (letniego pałacyku) nazywany był Lusthaus, otoczony wałami obronnymi, a położone naprzeciwko niego, przynależne obiekty mieszkalne były z letohradkiem pierwotnie połączone podziemnym korytarzem. Ta „rajska” wyspa była ze stałym lądem złączona niezwykle trudną konstrukcją mostową, z wieloma ceglanymi łukami, o której do niedawna prawie zupełnie zapomniano. Jako rozległy kompleks otoczony murami, z narożnymi basztami jest dzisiejszy lokalny zespół budynków ujęty również na pierwszym wojskowym mapowaniu z lat 1764- 1768 i obejmował oprocz letniego pałacyku także rozmieszczone u brzegu stawiki hodowlane z miejscami do wędkowania .
Złota era całego rejonu wraz z letohradkiem (letnim pałacem) ukończyła się nagle w 1872 roku, kiedy to w wyniku powstania linii kolejowej do Mikulowa staw wysechł, a tym samym, most stracił na znaczeniu. Nadal jednak służył w przeprawie przez potok wypływający ze stawu. Mimo, że w późniejszym czasie odnowiono staw w północnym rejonie wyspy, linia kolejowa, która nie pozwalała na jego zawodnienie w pierwotnym zasięgu, przyczyniła się do powstania na jej południowym obszarze wyłącznie mokradła i łąki. Tym samym wyspa stała się półwyspem, a praktycznie niepotrzebny most przestał być utrzymywany. Konstrukcja mostu dotrwała do dnia dzisiejszego wyłącznie dzięki niepowtarzalnej jakości cegieł wytworzonych przez zręcznych XVII wiecznych murarzy. Ze względu na zakaz wstepu na cały ten teren, który obowiązywał przez 40 lat rządów totalitarnych, współczesna rekonstrukcja, przeprowadzona w latach 2019-2020, zdążyła na ostatnią chwilę.
Mniej więcej po 250 latach rozpoczęło się stopniowe podupadanie obszaru. Było to następstwem wysuszenia stawu Portz (1855) i następstwem budowy linii kolejowej (1872). W połowie XX wieku staw, ze swej północnej strony został częściowo odnowiony (dzisiejszy Nowy Staw). Półwysep był utrzymywany aż do początku II wojny światowej, co potwierdza zapis z 1937 roku (Haimatbuch Nikolsburg) o zaszczytnej wizycie z angielskiego Windsoru. Co prawda, już nie raz Dietrichsteinowie podejmowali na swym dworze dostojnych europejskich władców, tym nie mniej, było to po raz ostatni. W 1938 roku na wyspie przebywał już tylko zarządca, a po roku 1945 cały obszar stał się częścią strzeżonego pasma granicznego. W 1995 roku, już po umożliwieniu dostępu do tego terytoruim, ogłoszono letohradek wraz z okolicą, za zabytek kultury. Stopniowa rekonstrukcja letniego pałacu rozpoczęła się w 2003 roku i trwa do dziś. Obecnie letohradek (letni pałac) znajduje się w rękach prywatnych właścicieli.
Za założyciela wyspowego areału uznaje się kardynała Franciszka Dietrichsteina, który rozpoczął to dzieło jakiś czas po przejęciu rodowego dziedzictwa mikulowskiego, po śmierci swego brata Maksymiliana w 1611 roku. Zachował się opis mikulowskiego majątku w kronice z 1629 roku, która kilkakrotnie odnosi się do Portz. Wcześniejsze zapisy nie wspominają żadnej zabudowy na Portz. Na podstawie zapisów kroniki z 1629 roku wiemy, że obszar wyspy pod koniec pierwszego ćwierćlecia XVII wieku obejmował Letohradek (letni palac, Lusthaus) wraz ze zgromadzonymi tam licznymi dziełami sztuki, ogród owocowo- zielny jak również lodówkę (Eisgrube). Zapis w kronice z roku 1655, sporządzony po śmierci bratanka Franciszka- Maksymiliana II z rodu Dietrichsteinów mówi, że „więcej jest parków z kwiatami na Portzu otoczonym rozmaitymi drzewami, pozostaje tam również do dyspozycji zameczek Lusthaus, przed którym są ogrody.”
Kardynał Franciszek Dietrichstein był powszechnie znaną postacią środkowo europejskiej historii wczesnej epoki odrodzenia. Celowo i świadomie przenosił na Morawy epokowe koncepcje kultury rekatolickiej, z którą był wiarygodnie zaznajomiony. Książe, będący jednocześnie osobą duchowną, był inicjatorem wielu mikulowskich obiektów sakralnych, między innymi Lorety i Drogi krzyżowej na Świętej Górce (na Svatým kopečku). Leni pałac (Leohradek) wraz z zabudową i towarzyszącymi mu dalszymi budowami, łącznie z okazałymi ogrodami, miał świadczyć o wspaniałomyślności i dostojności swego budowniczego, księcia obracającego się w najwyższych sferach kościelnych i świeckich dygnitarzy katolickiego świata.
Ruiny budynku gospodarczego
Plan historyczny
Ruiny budynku gospodarczego
Na wschodnim brzegu wyspy położony był budynek gospodarczy, którego XVII wieczny wizerunek jesteśmy w stanie zrekonstruować jedynie hipotetycznie, albowiem zachował się jednie jego fragment. Mapa wyspy z 1785 roku obrazuje w tym miejscu konstrukcję o bardzo wąskim i długim kształcie, odpowiadającą długości boku naprzeciwległego płaskowyżu bastionowego. Do czasów obecnych, w miejscu tym zachowała się jedynie ruina budynku piętrowego, do którego z południowej strony nawiązuje mur obwodowy, parterowej zabudowy gospodarczej. Budynek był wkomponowany do południowej ściany muru ogrodzeniowego wyspy, do niej następnie dobudowane zostały kolejne budynki gospodarcze. Na częściowo zachowanym murze dwukondygnacyjnego budynku można dostrzec pozostałości tynkowania grafitowego, shambranty i niektóre godne uwagi elementy, przede wszystkim zamurowane, łukowate otwory okienne, znajdujące się na parterze elewacji ze strony wschodniej, skierowanej na taflę jeziora.
Plan historyczny
Plan historyczny ukazujący na możliwe naprawy w zabudowie wyspy do początku XIX wieku. Przeznaczenie wyspy dla celów rekreacyjnych i dla zabawy szlachty jest potwierdzona przez zapisy w kronice mikuowskiego dworu już z roku 1629. Znajduje się tam opis położonego na wyspie Letohradku (Letniego pałacu), w szczególności dekoracyjnego ogrodu wokół. Wzniosłe wydarzenie zapisało się w historii letohradku (Letniego pałacu) na Portzu, tym razem z już wybudowanym mostem, a miało miejsce w lipcu 1672r. W związku z przygotowaniami na przybycie cesarza Leopolda I, książe Dietrichstein pisał w instrukcjach do mikulowskiego wojewody, że ma „mostek na Insel posypać drobnym żwirem z łomu (ale żadne duże kawałki)”.
Źródło: MZA w Brnie, fond F 18, Rejestr główny Dietrichsteinów w Mikulowie, Plan historyczny wskazujący na możliwe naprawy w zabudowie wyspy do początku XIX wieku, niedatowano, mapa 146.Uzupełniono.
W okolicach Portz Insel od czasów XVII wieku dochodziło do częstych zamian przebiegu linii granicznej pomiędzy terytorium naszego państwa, a Austrią.
Granica ta, zawsze była ponadto granicą pomiędzy mikulowskim majątkiem, a austriackim majątkiem Steinebrunn. W momencie przejścia obu tych majątków w posiadanie do rąk kardynała Franiciszka Dietrichsteina, zarówno polityczna jak i majatkowa granica stały się jedynie teoretyczne, nie tracąc jednak na swym wielkim, symbolicznym znaczeniu. Doszło bowiem w ten sposób, do spełnienia ambicji książąt z rodu Dietrichsteinów.
Perspektywistyczna mapa mikulowksiego majątku stworzona przez Klemensa Beuttlera z Ebelbergu dla księcia Ferdynanda z Dietrichsteinów w 1672 roku. Fragment zachowanego wycinku mapy obrazuje przebieg morawsko- austriackiej granicy w XVII wieku. Źrodło: Mapa majątku mikulowskiego z roku 1672, zbiór Muzeum Regionu w Mikulowie, inv. nr. 4872. Uzupełniono.
Pierwsze wojskowe mapowanie z lat 1764- 1768 ujmuje przebieg granicy wytyczonej po południowym brzegu wyspy Portz Insel. Źródło: Pierwsze wojskowe mapowanie, strona mapy Dolna Austria, mapa 23, Austriackie Archiwum Państwowe | Archiwum Wojskowe, Wiedeń.
Z mapy historycznej systemu stawów na potoku Muhlbach (dzisiejszy Rybniční potok -Strumień stawowy) z okresu 1773-1781 wyraźnie wynika, iż granica przebiega środkiem wyspy Portz Insel. Źródło: Pierwsze wojskowe mapowanie, strona mapy Dolna Austria, mapa 23, Austriackie Archiwum Państwowe | Archiwum Wojskowe, Wiedeń.
Na przedmiotowy, starszy mapowy zarys naniesiono później nowo budowaną trać kolejową (1872). W okresie tym, pierwotny staw był już wysuszony (1855- 1857). Źródło: Obowiązkowe cesarskie wypisy z katastru- Morawy i Śląsk. Archiwa Centralnego Archiwum Geodezji i katastru, www.cuzk.cz. Uzupełniono.
