z domami pierwotnych żydowskich mieszkańców
Historia żydowskiej dzielnicy
Mimo rozległych zniszczeń z minionych epok, zachował się szereg pierwotnych domów ludności żydowskiej, pochodzące już z połowy XVI stulecia, tj. z czasów budowania pierwszych kamiennych domostw. Szereg z nich zawiera elementy architektoniczne charakterystyczne dla żydowskich domów, dlatego też cała połowa stojących do dziś obiektów (45) została ogłoszona za zabytkową nieruchomość kultury.
Początki lokalnej społeczności żydowskiej możemy udokumentować na okres po roku 1421, kiedy to książe Albrecht V Habsburg wysiedlił Żydów z Wiednia i Dolnej Austrii, i część z nich znalazła schronienie w pobliskim Mikulowie. Kolejny napływ nastąpił po wygnaniu Żydów z morawskich, królewskich miast, przede wszystkim z Brna i Znojma. Wówczas to, przedstawiciele tejże pogardzanej mniejszości, osiedlili się w ulicy Za Hradem, początkowo sąsiadując z chrześcijańskimi domostwami. Te jednakże z upływem czasu wykupili i w ten sposób, powstała samodzielna, żydowska dzielnica. Zgody na własny samorząd, z własnym burmistrzem i innymi przywilejami udzielił Żydom dopiego Maksymilian z Dietrichsteinów w roku 1591.
Z biegiem czasu mikulowska wieś stała się jedną z najbardziej wpływowych na Morawach i tutaj, po swym powstaniu w połowie XVI wieku, została umieszczona instytucja morawskiego, ziemskiego rabina, który miał w Mikulowie swą siedzibę do roku 1851. Mikulow był również znaczącym, duchownym centrum judaizmu. Ludność tej społeczności utrzymywała się głównie z drobnego handlu, w XVII i XVIII stuleciu wzrosła liczba rzemieślników.
Życie społeczności, nie tylko żydowskiej ale i całego miasta, naznaczył rozległy pożar z 10 sierpnia 1719 r., kiedy to spłonęła cała żydowska dzielnica. Po nowym odbudowaniu getta przyszedł 22 kwietnia 1737 r. kolejny pożar. W tym czasie mikulowska społeczność żydowska, z 600 osiadłymi rodzinami, była najliczniejszą na Morawach, później jej liczba jeszcze wzrosła. Dzięki rozległemu rozwojowi społeczności, w połowie XIX stulecia Żydzi zostali zrównani w swych prawach z pozostałymi obywatelami, także od tego czasu mogli swobodnie nabywać majątek i swobodnie się przeprowadzać. Efektem tych zmian było przybycie nowych żydowskich rodzin z przepełnionych gett wielkich miast, Brna i Wiednia. W roku 1848 żydowska społeczność stała się autonomicznym podmiotem z własnym starostą i innymi organami; całkowicie zlikwidowana została w roku 1919. Od tego czasu stanowiła część składową miasta. Koniec żydowskich obywateli przyniosły lata II wojny światowej, którą przeżyła jedynie garstka z nich, a do odnowienia lokalnej społeczności żydowskiej już nie doszło.
Pierwsze domy w żydowskiej dzielnicy były drewniane, dopiero po niszczycielskich pożarach w połowie XVI stulecia, zastąpiła je kamienno- drewniana zabudowa. Stąd też u większości zachowanych budynków obserwujmy renesansowe elementy. Wraz z systematycznym napływem kolejnych żydowskich rodzin, zwiększał się obszar żydowskiej dzielnicy, która po przybyciu uchodźców z Wiednia w roku 1670 obejmowała oprócz ulicy Hlavní i Příčné (dzisiejsze ulice Husova i Alfonsa Muchy) także ulicę Zámeckou i Úzkou (naprzeciwko synagogi), a na przeciwległym końcu sięgała aż do żydowskiego cmentarza. Od nowa żydowskie getto zostało zaprojektowane po pożarze w roku 1719, kiedy to całkowicie oddzielono domy żydowskie od chrześcijańskich, wybudowano ściany chroniące przed kolejnymi pożarami, a na pokrycie dachów zakazano używania drzewa i gontów. Lepsze warunki przestrzenne przyniosły żydowskiej dzielnicy dopiero zmiany w połowie XIX stulecia i ukończenie izolacji. Po roku 1945 szereg budynków byłego żydowskiego getta zostało zniszczonych, z początkowych 317 zostało zaledwie 90 domów. Połowa zachowanych obiektów została w niedawnym czasie uznana za prawem chronioną zabytkową pamiątkę kultury.
1. Górna Synagoga
Nazywana też „Starą Szkołą“, budynek pierwotny z 1550 r., rozszerzony po 1689r. Po pożarze powstał w latach 1719- 23 (najprawdopodobniej z uczestnictwem zamkowego architekta J.Ch.Oedtla) nowy układ, w którym czwórka kopół jest łukowo zamknięta do czterokolumnowego filaru pośrodku hali tak, aby tworzyły kaplicę- almemor. Przedstawia ostatnią zachowaną świątynię polskiego czy też, lwowskiego typu w republice. Przybytek był dziełem rzeźbiarza I.Lengelachera. Ozdobę sklepienia tworzy dekoracja sztrukatorska i pierwotne, hebrajskie teksty liturgiczne. Synagoga była całkowicie odbudowana dla społeczno- kulturalnych celów w latach 1977- 1989. Stanowi zabytek kultury.
2. Dom przy ul. Husova 30
Dom szeregowy w dzielnicy żydowskiej z renesansowymi elementami i sklepieniem, przebudowany w klasycystycznej formie, włącznie z fasadą, stanowi zabytek kultury. Podstawowy plan nieruchomości i rozwiązania użytkowe większości domów są nadal renesansowe- potwierdzają to łuki krzyżowo- żebrowe na masywnych, kamiennych ścianach (np. ul.Husova 15, 19, 42). Domy w żydowskiej dzielnicy, w odróżnieniu od domów chrześcijan, bywały oznaczane cyframi rzymskimi I do CLXIX. Częstym zjawiskiem w gettach bywało tzw. kondominium, tj. faktyczne rozdzielenie własności domu pomiędzy kilkoma współwłaścicielami, zarówno horyzontalnie jak i wertykalnie- numery nieruchomości były potem dzielone na a, b, c i tak dalej.
3. Dom przy ul. Husova 32
Typowy dom dla żydowskiej dzielnicy z dawnym wewnętrznym korytarzem, renesansowy rdzeń, skrzydło podwórkowe z zewnętrznymi, klasycystycznymi schodami; zabytek kultury. W ciasnych przestrzeniach getta wewnętrzne korytarze (z zasady wąskie i łukowate) służyły połączeniu z tylnymi ulicami, w tym przypadku z Hlavní = Żydowskiej na rynek Alejní. Korytarz był niestety- jak jest to teraz zwykiem- zamknięty przez nowych właścicieli i stał się częścią domu. Parter większości żydowskich domów był wykorzystywany na sklepiki handlowe i warsztaty rzemieślnicze, piętra i skrzydła podwórkowe służyły celom mieszkalnym.
4. Dom przy ul. Husova 48
Była żydowska szkoła chłopięca od roku 1845 do lat 60-tych XIX stulecia, kiedy to dla jej celów adaptowany był dom przy ul. Hlavní 28/1082 (istniała tu aż do jej zamknięcia w roku 1919). Obiekt z rdzeniem renesansowym i sklepieniem, przebudowany klasycystycznie (z tego okresu pochodzą pruskie łuki), na piętrze drewniane, stropy z belkami, piwnica dwupoziomowa, generalnie przebudowany na aptekę w 1995 roku; zabytek kultury. Do podstawowej szkoły żydowskiej (cheder) uczęszczali od końca XVIII wieku obowiązkowo, na podstawie generalnej reformy cesarza Józefa II chłopcy od 5 roku życia. Nauka była prowadzona głównie w j.hebrajskim, uczono Tory i podstaw judaizmu.
5. Dom przy ul. Husova 50
Budynek z renesansowym rdzeniem i sklepieniem (krzyżowo- żebrowymi) i jednokolumnową, narożną arkadą od frontu, typowym elementem zamożniejszych domów w morawskich dzielnicach żydowskich, w którym na jednej kolumnie toskańskiej opiera się pole sklepienia krzyżowego. Fasada po przebudowie klasycystyczna; zabytek kultury. Ulice dawnej żydowskiej dzielnicy były wyłożone nieregularnymi głazami. Już od II połowy XVII wieku miało mikulowskie getto swój własny wodociąg i nieskomplikowaną kanalizację.
6. Dom przy ul. Husova 52
Dawny żydowski budynek socjalny- Dom starców, najprawdopodobniej od połowy XVIII wieku do końca XIX stulecia. Obiekt z renesansowym rdzeniem i sklepieniem (łukowym i kolebkowym z lunetami), później przebudowywanym; fasáda w stylu empire. Powstał w wyniku połączenia dwóch domów renesansowych po porzaże w 1784 roku. Skrzydło podwórkowe dobudowano w 1824 r.; zabytek kultury. W podwórzu stoi dawna synagoga Michelstadtera. Później korzystali z niej mieszkańcy Domu starców, następnie wnętrze przekształcono do celów świeckich. Do dawnej sali modlitw na piętrze prowadzą z podwórza wąskie, stylowe schody.
7. Dom A.Muchy 18-22
Budowa z renesansowym rdzeniem i sklepieniami (kolebkowe i krzyżowe z lunetami); dom pod nr.20 jest ozdobiony secesyjną fasadą; zabytek kultury. W podwórzu obu budynków znajdują się pozostałości aszkenazyjskiej synagogi. Dla prywatnych celów modlitewnych wybudował ją w barokowym stylu w 1675 r. Lazar lub Beer Salomon, wykorzystywana była do początków II połowy XIX wieku. Dostęp do niej był możliwy korytarzem wiodącym z domu pod nr.18 oraz z podwórza po kamiennych schodach prowadzących na piętro. Pomieszczenie o romiarach mniej więcej, 9x5m posiadała płaski sufit. Do dzisiejszego dnia podziwiać możemy pozostałości ceglano- kamiennych ścian obwodowych z wnęką na Torę pomiędzy dwoma oknami po wschodniej stronie i kamienna umywalkę w dawnym przedpokoju po stronie zachodniej. Skośnie naprzeciwko znajdował się dom o dawnym nr. 104, który we froncie posiadał hebrajski symbol oznaczający koniec lub granicę żydowskiej dzielnicy- eruv.
8. Dom przy ul. Husova 9
Niezwykle cenny i kolorowy dom na planie renesansowym ze sklepieniem (łukowo- krzyżowym i kolebkowym z lunetami), skrzydło podwórkowe barokowe. Front zdobi dwufilarowa, wejściowa arkada. Współcześnie również jest połączony z sąsiednim domem pod nr. 11, generalnie odbudowany w latach 1993-4; zabytek kultury. Do godnych uwagi architektonicznych detail domów mikluowskiego getta należą kamienna, profilowana okładzina bramy, żelazne, platerowane drzwi i kraty z kłutego żelaza o szlachetnym kształcie. Niestety nie zachowały się pamiątki po tak typowych elementach jakimi są mezuzy czy hebrajskie napisy.
10. Hotel Tanzberg przy ul. Husova 8
Naziemna część dawnego rabinatu z narożną arkadą była w latách 70- tych XX stulecia zniesiona, a na jego miejscu został wybudowany dtylowy, renesansowy hotel z restauracją. W drugiej suterenie, na poziomie 10,5 m poniżej poziomu ulicznego terenu, zachowała się wyjątkowo cenna pamiątka pochodzenia średniowiecznego- walcowata cisterna na wodę, prawdopodobnie część rytualnej łaźni (mykwy). Łaźnia służyła wierzącym Żydom, mężczyznom i kobietom, do co tygodniowego, symbolicznego oczyszczenia przed świętem szabatu. Popiersie Alfonsa Muchy we frontalnej części budowy przypomina pobyt malarza w tym miejscu w roku 1935.
11. Dom przy ul. Husova 4
Dawna chłopięca szkoła żydowska, budowa na planie barokowym ze sklepieniem (kolebkowe z lunetami, łuki pruskie, odznaki); po II wojnie światowej przekształcony do celów mieszkaniowych, zabytek kultury. Pierwotna siedziba podstawowej szkoły żydowskiej (chederu) od końca XVIII wieku do 1844 r., wówczas sześcio-klasowa, następnie w latách 1844-52 został tu stworzony żydowski zakład dla głucho- niemych, który prowadził Hirsch Kollisch i nauczyciel Joel Deutsch (w 1852r. zakład został przeniesiony do Wiednia). Sąsiedni dom przy ul.Husova 6 posiada piękną, barokową fasadę.
13. Dom przy ul. Brnieńska 9
Doskonały przykład renesansowej, mieszczańskiej architektury z okresu około 1590 r. w oryginalnym układzie, sklepieniem łukowo- krzyżowym i dziedzińcem wewnętrznym, na piętrze z arkadowym krużgankiem. Gmina żydowska kupiła budynek za zgodą możnowładców podczas rozbudowy dzielnicy w 1798 r.; przychód z jego najmu był przeznaczony fundacji Davida Oppenheima na utrzymanie klasy religijnej (bet ha- midrasz). Zabytek kultury. Obowiązkowa izolacja getta od pozostałej części zabudowy miasta realizowana była za pomocą bram (najwidocznej na trzech miejscach), z drewnianymi zamkami, naciągniętymi łańcuchami i murami ogrodzeniowymi.
14. Sala ceremonialna
Budynek przystosowany do historycznego stylu, wybudowany w 1898 r. według planu znanego architekta Maxa Fleischera (1841 Prostějov- 1905 Wiedeń). Po wojnie budynek służył za magazyn, obecnie jest sukcesywnie przebudowywany na artystyczny atelier; zabytek kultury. Do niezbędnego wyposażenia cmentarzy należała zawsze kostnica czyli sala zmarłego; od II połowy XIX wieku większe gminy żydowskie budowały dostojne sale ceremonialne, gdzie w głównym pomieszczeniu odbywalo się pożegnanie ze zmarłym, a sąsiadujące sale służyły ostatniemu oczyszczeniu (tahara) oraz jako magazyn niezbędnych narzędzi, szatnia, wózkownia karawanu pogrzebowego, czasem i mieszkanie zarządcy czy grabarza.
15. Cmentarz żydowski
Usytuowany jest na zachodnim stoku Koziego Gródku, pochodzi z XV wieku, kilkakrotnie zwiększany aż do dzisiejszych rozmiarów 19.180 m2. Z mniej więcej 4000 nagrobków, najstarszy zachowany z czytelnym napisem pochodzi z 1605 r. Jest to wyjątkowo cenne miejsce pochówku z nagrobkami typu renesansowego, barokowego i klasycystycznego. Ich artystyczne wykonanie i ornamentowa dekoracja stały się wzorem dla pozostałych żydowskich cmentarzy południowych Moraw. Na wzgórzu rabinów pochowani są sławni ziemscy, morawscy rabini: M.M. Krochmal (z.1637), Sz.Sz. Horovic (z. 1778) i M. Benet (z. 1829), cel pielgrzymów z całego świata. Dopełnieniem całego areału jest pomnik żołnierzy poległych podczas I wojny światowej i pomnik 21 Żydów węgierskich, wymordowanych w 1945 r. Zabytek kultury.
16. Mykwa
Średniowieczna mykwa znajduje się w miejscu, w którym wcześniej znajdował się Plac Zdrojowy. Żydowska łaźnia mykwa służyła symbolicznemu, rytualnemu oczyszczeniu ortodoksyjnych Żydów przed początkiem szabatu i świąt, w przypadku kobiet, dodatkowo oczyszczeniu po menstruacii, przed ślubem i po porodzie.
Jest opisywana już w Starym Testamencie. Jej budowa była związana z określonymi zasadami, także wygląd mykwe odpowiada zarówno tym z wykopalisk z czasów biblijnych, jak i tym wyjątkowo dobrze zachowanych średniowieczny łaźniom i tym we współczesnych, europejskich ośrodkach.
Mykwa to w zasadzie murowany zbiornik w kształcie kostki znajdujący się w suterenie lub na parterze domu położonego w pobliżu Synagogi. Do wnętrza mykwe schodzi się z reguły po 5- 7 stopniach. Łaźnia musí zawierać czystą, naturalną wodę, musí mieć dopływ i odpływ oraz taką głębokość, aby umożliwiała dorosłemu człowiekowi całkowite zanurzenie się.
Instytuacja łaźni rytualnych musiała istnieć we wszystkich żydowskich społecznościach na Mowarach, w większych gettach nawet w większej liczbie. Mykwa w Mikulowie była odkryta przypadkowo podczas badań archeologicznych koniecznych przed rozpoczęciem nowych prac budowlanych wewnątrz sterefy zabytkowej. Ujawniono ją w piwnicy domu mieszkalnego, praktycznie kompletnie zachowaną, była jedynie przysypana spadłym sufitem. Jej wiek jest odgadywany na 300 lat, tzn. mogła powstać w okresie XVII wieku.
Dzięki zainteresowaniu Stowarzyszenia Przyjaciół Kultury Żydowskiej w Mikulowie doszło do prac konserwacyjnych mykwe. Miasto przeprowadziło własną odbudowę, w wyniku której zrekonstruowano teren przed piwnicą, mykwe oraz wybudowano nowe wejście do tych podziemnych terenów, udostępniając w ten sposób mykwe dla zwiedzających.
Galeria zdjęć
